Middeleeuwse muziek uit Groningen

Deze kleine “Groningse’ muziek-verzameling* is tot stand zijn gekomen dankzij de medewerking en inzet van Jos Hermans, hoogleraar westerse handschriftkunde en boekwetenschap aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Aan hem hebben wij te danken dat al deze kleine fragmenten gevonden, getranscribeerd

Deze kleine “Groningse’ muziek-verzameling* is tot stand zijn gekomen dankzij de medewerking en inzet van Jos Hermans, hoogleraar westerse handschriftkunde en boekwetenschap aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Aan hem hebben wij te danken dat al deze kleine fragmenten gevonden, getranscribeerd en weer tot klinken konden worden. Met regelmatige tussenpozen kwamen er sinds 1987, toen Jos en ik elkaar voor het eerst ontmoetten, telkens ‘Groningse muziekjes’, zoals hij ze noemde, boven water. Jos werd echter ernstig ziek en overleed op 27 juli 2007. Zijn grote wens, om er een CD met boek van te maken is in 2012 uiteindelijk gerealiseerd: ‘Klinkende Klei’. Het is een fraai boekje met een prachtige CD geworden; inmiddels is de derde druk verschenen.

De muziek is geschreven tussen de 12de en de 16de eeuw. De liefhebber ontwaart een enorme diversiteit aan muzikale stijlen: gregoriaans, vroege polyfonie, chanson, orgelmuziek en instrumentale consorts. Bijna al dit repertoire valt op de Cd ‘Klinkende Klei’ te beluisteren en kan bovendien op deze site en de site van Super Librum worden bekeken/gedownload.

Het Groningse repertoire ontstond vooral in kerken en kloosters: de Martinikerk te Groningen, het klooster bij Hellum, het klooster te Aduard, het klooster te Selwerd en het klooster te Winsum. Ook hebben we bronnen die hiermee indirect te maken gebruikt, zoals een liturgisch manuscript in Aosta, liturgische muziek uit Utrecht en een orgeltabulatuur uit Oldenburg (het klooster bij Lingen). 

Het Hellums Paasspel Catharijneconvent te Utrecht (BMH h 7, ca 1200, f.45) – 12e eeuw

Spotify: Het Hellums Paasspel
Toelichting en teksten paasspel
Artikel door Justin Kroezen over heilige graven in Groningen, met als bijlage de transcriptie van het Hellums Paasspel door Ike de Loos

Het ‘Hellums paasspel’ is overgeleverd in een, voor de Nederlanden uniek, 12e-eeuws handschrift van een missaal, dat naar alle waarschijnlijkheid in gebruik is geweest in de St. Walfriduskerk van het Groningse Hellum. 

Heel interessant is vooral ook de wereldse instrumentale muziek van de Groningse humanist en organist/luitist Rudolph Agricola (1444 -1485).
 Twee manuscripten met werk van hem werden vervaardigd in Ferrara, in of vlak na de periode dat Agricola daar als organist en luitist in dienst was (1475/76). Ze bevatten instrumentaal werk van hem, naar wordt aangenomen door een aantal musicologen op basis van de namen (Roelkin, Boisvrin), die in de manuscripten (nu bewaard in Segovia en Rome) vermeld staan. 

De Winsumer orgeltabulatuur 1430-1431

Ms. Theol. Qu. Lat. 290, Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz

Soundcloud: FrysicumWol up ghesellenSummum Sanctus

Twee zangboeken uit de Martinikerk bevatten gregoriaans en ook eenvoudige polyfonie. Interessant is dat dit gregoriaans is afgestemd op de meest bezongen (en in de kerk afgebeelde) heiligen van de Martinikerk, zoals Johannes de Doper en St. Odger. De Martinikerk in Groningen bezat sedert circa 1220 een reliek in de vorm van de arm van St. Jan de Doper, bewaard in een kostbare reliekhouder. In 1360 werden aflaten in het vooruitzicht gesteld aan hen die de arm bezochten om redenen van devotie, gebed of bedevaart. Een pauselijke aflaatverlening uit 1399 gewaagt van een grote publieke toeloop telkens wanneer de arm in de kerk wordt getoond, en beoogt deze devotie te bevorderen (want dat bracht geld in het laadje). De bediening van het altaar, waarop deze reliek werd bewaard, was – aantoonbaar vanaf 1372 – volledig in handen van het Groninger stadsbestuur. De reliek werd tot zeker in het derde kwart van de 16de eeuw in de St. Maartenskerk bewaard. 

Odger is een evangelieprediker uit de achtste eeuw, en mogelijk de eerste schutspatroon van de Martinikerk. Tezamen met Martinus en Johannes wordt hij genoemd op het middelste gewelf van de zuidbeuk van de Martinikerk. Op het spiegelbeeldige gewelfvlak in de noordbeuk van de kerk staat hij afgebeeld, met in de rechterhand een palmtak en in de linkerhand een boek. In de middeleeuwen viel de belangrijkste markt van de stad op de naamdag van Odger, dat is 10 september. 

Ave spes et salus infirmorum – ‘Gegroet hoop en genezing van zieken’ (ook in het responsoriale uit de Martinikerk) is een bekend Marialied uit de 15de eeuw. Het is in Bohemen overgeleverd als driestemmig lied en we kunnen er in de Segovia Codex, die zoals gezegd ook muziek van Agricola bevat, een aantal bewerkingen voor instrumentaal ensemble van aantreffen.

Bedum, januari 2021, Jankees Braaksma

Wilt u nog meer informatie over deze muziek, bent u benieuwd naar andere bronnen, of gebruikt u deze muziek zelf op een concert, opname of publicatie: u kunt mij een mail sturen: jkbr@xs4all.nl, of kijk op de site van Super Librum